Κάποιος μπορεί να αισθανθεί μπερδεμένος από μια τέτοια παράδοξη ερώτηση, καθώς, εν πρώτοις, τα δύο αυτά πράγματα μοιάζουν εντελώς ξένα μεταξύ τους.

Η ανάδειξη της σχέσης των δύο μπορεί να γίνει μέσα από μια ιστορία του όχι πάρα πολύ μακρινού 1971, την ιστορία του 19χρονου, τότε, Ίαν Γουότερμαν (Ian Waterman). Ο Ίαν ανάρρωνε από μια ασθένεια που έμοιαζε να είναι γαστρεντερίτιδα. Καθώς όμως τα συμπτώματα της γαστρεντερίτιδας υποχωρούσαν, με έκπληξη ο ασθενής συνειδητοποιούσε πως από τον λαιμό και κάτω δεν είχε αίσθηση και δεν μπορούσε να ελέγξει το σώμα του. Ενώ οι μύες και τα κινητικά νεύρα του έδειχναν να είναι υγιή και λειτουργικά, το σύμπτωμα της αδυναμίας κίνησης και ελέγχου του σώματος παρέμενε.

Αυτό που συνέβη στον νεαρό Ίαν αποτελεί μια σπάνια περίπτωση αυτού που στον κόσμο της βιολογίας ονομάζεται αναστολή αγωγής κεντρομόλων ερεθισμάτων (deafferentation). Με απλούστερα λόγια, πρόκειται για την απώλεια εισερχόμενης, προς τον εγκέφαλο, αισθητικής πληροφορίας από κάποιο ή κάποια μέρη του σώματος. Συχνά, κάτι τέτοιο προκύπτει ως αποτέλεσμα τραυματισμού ή ακρωτηριασμού.

Το νευρικό μας σύστημα μπορεί να χωριστεί σε τρία λειτουργικά μέρη. Το προσαγωγό τμήμα είναι υπεύθυνο για την πρόσληψη και μεταφορά των πληροφοριών από το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον του σώματος προς την κεντρική μονάδα επεξεργασίας. Το απαγωγό τμήμα είναι εκείνο που μεταφέρει τις πληροφορίες/εντολές από την κεντρική μονάδα επεξεργασίας προς τα διάφορα μέρη του σώματος (όργανα και μύες), ώστε να τροποποιήσουν τη λειτουργία τους με κατάλληλο τρόπο. Τέλος, η κεντρική μονάδα επεξεργασίας είναι εκεί όπου γίνεται η συλλογή και επεξεργασία της πληροφορίας και παράλληλα αποτελεί την αφετηρία των «κατάλληλων εντολών δράσης» προς τα διάφορα μέρη του σώματος. Στην περίπτωση του Ίαν, ένα μέρος του προσαγωγού τμήματος του νευρικού του συστήματος, είχε πάψει να λειτουργεί.

Το προσαγωγό τμήμα του νευρικού συστήματος συλλέγει πληροφορίες από το περιβάλλον μέσω των αισθητήριων οργάνων. Στα αισθητήρια όργανα ένα φυσικό ερέθισμα μετατρέπεται σε ηλεκτρικό σήμα, προκειμένου να μεταφερθεί στην κεντρική μονάδα επεξεργασίας, δηλαδή τον εγκέφαλο. Για κάποια αισθητήρια όργανα είναι σχετικά προφανές το τι είδους σήμα συλλέγουν και τι πληροφορία μεταφέρουν προς τον εγκέφαλο! Για παράδειγμα, εξειδικευμένα κύτταρα-αισθητήρες στα μάτια μας συλλέγουν φως, τα αυτιά μας αξιοποιούν τις ταλαντώσεις της τυμπανικής μας μεμβράνης εξαιτίας των ηχητικών κυμάτων. Το όργανο της αφής είναι το δέρμα, το οποίο αναγνωρίζει ερεθίσματα μηχανικής πίεσης. Ωστόσο, το δέρμα μαζί με κάποια επιπλέον όργανα έχουν παραπάνω αισθητηριακούς ρόλους από αυτούς που συνηθίζουμε άμεσα να σκεφτόμαστε.

Το δέρμα μαζί με τους μυς, τα οστά, τους τένοντες και τις αρθρώσεις συμβάλλουν σε αυτό που ονομάζουμε σωματική αίσθηση. Ως σωματική αίσθηση το πρώτο που θα μας έρθει στο νου, είναι η αφή. Παρ’ όλα αυτά, εάν αναλογιστούμε την καθημερινότητά μας, μπορούμε να σκεφτούμε και άλλες αισθήσεις, οι οποίες δεν συμπεριλαμβάνονται στην κατ’ εξοχήν έννοια της αφής. Θα βάζαμε, για παράδειγμα, την αίσθηση του ζεστού ή του κρύου ως κομμάτι της αίσθησης της αφής;

Επί της ουσίας, κάτω από την «ομπρέλα» της σωματικής αίσθησης, περιλαμβάνονται η αίσθηση της αφής, η αίσθηση της θερμοκρασίας, η αίσθηση του πόνου, η αίσθηση και αντίληψη της θέσης και της κίνησης των διαφόρων τμημάτων του σώματος στον χώρο (ιδιοδεκτικότητα), αλλά και η αίσθηση που έχουμε από σπλαχνικά μέρη του σώματός μας (σκεφτείτε π.χ. έναν πόνο στο στομάχι). Για αυτές τις αισθήσεις, μια ευρεία γκάμα αισθητικών υποδοχέων βρίσκεται διάσπαρτη στα όργανα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ενδεικτικά, οι αλγοϋποδοχείς, δηλαδή οι υποδοχείς του πόνου, είναι ελεύθερες απολήξεις νεύρων, τα απτικά σωμάτια του Meisner είναι οι αισθητήρες ελαφράς αφής και τα σωμάτια του Ruffini είναι οι αισθητήρες του θερμού.

Τι συνέβη στον Ίαν όμως; Τα αντισώματα που παρήχθησαν στον οργανισμό του για την καταπολέμηση του ιού είχαν επιτεθεί και καταστρέψει ένα μέρος των νεύρων που συντελούν στη σωματική αίσθηση από τον λαιμό και κάτω. Ο Ίαν μπορούσε ακόμη να νιώθει πόνο και να αισθάνεται τη θερμοκρασία, αλλά οι αισθήσεις της αφής και της ιδιοδεκτικότητας, τον είχαν πια εγκαταλείψει.

Η ιδιοδεκτικότητα είναι εκείνη η αίσθηση που μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε τη θέση των μερών του σώματός μας, την κίνησή τους, και κατά συνέπεια να συντονίζουμε τα μέλη μας, προκειμένου να κινηθούμε στον χώρο. Είναι η αίσθηση που μας επιτρέπει να ακουμπήσουμε με ακρίβεια την άκρη της μύτης μας, να κατανοούμε τον προσανατολισμό του σώματός μας ‒αν στεκόμαστε «ίσια» ή ανάποδα‒, η αίσθηση της ισορροπίας ή το να αισθανόμαστε «πιάσιμο» μετά από γυμναστική! Η ιδιοδεκτικότητα είναι η βασική αίσθηση που παρέχει στον εγκέφαλο τις πληροφορίες που χρειάζεται, ώστε να μπορεί να συντονίσει τα μέλη μας και να επιτευχθούν οι αδρές και λεπτές κινήσεις μας.

Αν και αυτό που του συνέβη δεν ήταν κάτι γνωστό στην ιατρική κοινότητα της εποχής, η έλλειψη γνώσης για την κατάστασή του δεν εμπόδισε τον Ίαν. Με συνεχείς προσπάθειες, μετά από 12 μήνες κατάφερε να σταθεί όρθιος και περίπου στους 14 μήνες κατάφερε πρώτη φορά να περπατήσει μόνος ως την τουαλέτα. Ο εγκέφαλός του έπρεπε να εξασκηθεί, ώστε να βρει έναν διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο για να μπορέσει να ελέγξει και να συντονίσει τις κινήσεις του.

Παρότι η σχέση ανάμεσα στα λειτουργικά μέρη του νευρικού συστήματος μπορεί με μια πρώτη ματιά να μοιάζει «μονόδρομη» ‒με την έννοια ότι ο εγκέφαλος συλλέγει πληροφορίες από το προσαγωγό σύστημα και δίνει εντολές για να δράσουμε καταλλήλως‒ στην πραγματικότητα μοιάζει περισσότερο με συζήτηση. Κατά τη διάρκεια μιας φαινομενικά απλής κίνησης, όπως η βάδιση, ο εγκέφαλος κάθε στιγμή τροφοδοτείται με πληροφορίες για την εκ νέου θέση των μελών, για την ισορροπία του σώματος, και τροποποιεί συνεχώς τις εντολές ώστε να μπορούμε να σταθούμε και να βαδίσουμε. Σε μια απλουστευμένη εκδοχή, αυτό συνεπάγεται σύσπαση των κατάλληλων μυών ώστε να προταθεί το πόδι που θα κάνει το βήμα, συνεχής ανατροφοδότηση του εγκεφάλου από το προσαγωγό τμήμα για την θέση που απέκτησε το πόδι μας, τροφοδότηση του εγκεφάλου με πληροφορία σχετικά με την ισορροπία του σώματος και σύσπαση μυών που θα κρατήσουν αντίβαρο στην κίνησή μας ώστε να μην πέσουμε. Αυτά είναι κάποια μόνο από τα στοιχεία που υπολογίζονται με αυτοματοποιημένο τρόπο κατά τη βάδιση, χωρίς εμείς να τα συνειδητοποιούμε.

Εν τη απουσία της αίσθησης της αφής και της ιδιοδεκτικότητας, καμία κίνηση δεν μπορούσε να ελεγχθεί από τον Ίαν Γουότερμαν. Με πείσμα και υπομονή, ο άνθρωπος αυτός εξασκήθηκε ατελείωτες ώρες εφαρμόζοντας σταδιακά κινήσεις σε διαφορετικές ταχύτητες, με διαφορετικές διαδρομές, αυξάνοντας σταδιακά την πολυπλοκότητα ώστε να καταφέρει να έχει ξανά τον έλεγχο του σώματός του.

Ο τρόπος με τον οποίο κινείται, ενώ φαινομενικά δεν διαφέρει από των υπολοίπων, διαφέρει πλήρως σε επίπεδο οργάνωσης, επεξεργασίας και υλοποίησης της κίνησης. Η πληροφορία, που λείπει λόγω της απουσίας ιδιοδεκτικότητας, αντικαθίσταται με οπτική πληροφορία και ο εγκέφαλός του, μετά από πολλή εκπαίδευση, αξιοποιεί πλέον τα οπτικά σήματα σχετικά με το σώμα του, το περιβάλλον και τα αντικείμενα, προκειμένου να συντονίζει και να ενορχηστρώνει τις κινήσεις του.

Ο Ίαν ανέλυσε την κάθε κίνηση στα επιμέρους στοιχεία της και αντιλήφθηκε τις κινήσεις αντιστήριξης που περιλαμβάνει το καθένα. Προκειμένου να καταφέρει να κινηθεί, σκέφτεται αναλυτικά τις κινήσεις που πρέπει να γίνουν, κάθε στιγμή, σκέφτεται την επιμέρους κίνηση που θέλει να κάνει και με οδηγό τα οπτικά σήματα, μπορεί να αξιολογεί κατά πόσο η επιθυμητή κίνηση έγινε και να εκτιμά ποια πρέπει να είναι τα επόμενα επιμέρους «βήματα».

Η διαδικασία είναι τόσο κοπιώδης και «επεξεργαστικά» δαπανηρή, όπου όταν για κάποιο λόγο οι νοητικές του ικανότητες είναι έστω και ελάχιστα μετριασμένες (π.χ. κατά τη διάρκεια ενός κρυώματος), η κίνησή του γίνεται όπως των πρώτων ημερών της ασθένειας. Παράλληλα, είναι δέσμιος της αίσθησης της όρασης ώστε να μπορεί να κινηθεί, γι’ αυτό και όπως έχει δηλώσει ακόμα και όταν κοιμάται, το φως είναι αναμμένο. 

«Πετάω, Ζορμπά! Μπορώ και πετάω!» έκρωζε τρισευτυχισμένη από την απεραντοσύνη του γκρίζου ουρανού. Ο άνθρωπος χάιδεψε το σβέρκο του γάτου. «Εντάξει, γάτε. Τα καταφέραμε» είπε αναστενάζοντας. «Ναι» νιαούρισε ο Ζορμπάς. «Στο χείλος του κενού κατάλαβα το πιο σημαντικό.» «Α, ναι; Και τι είναι πιο σημαντικό» ρώτησε ο άνθρωπος. «Πως πετάει μόνο αυτός που τολμάει να πετάξει» νιαούρισε ο Ζορμπάς. «Φαντάζομαι πως τώρα περιττεύει η συντροφιά μου. Σε περιμένω κάτω» είπε φεύγοντας ο άνθρωπος. Ο Ζορμπάς έμεινε να την κοιτάζει, και σε λίγο κανείς δε θα μπορούσε να πει αν ήταν οι σταγόνες της βροχής ή τα δάκρυα που μούσκεψαν τα κίτρινα μάτια του — ούτε καν κι αυτός ο ίδιος ο Ζορμπάς, ο καλός γάτος, ο ευγενικός γάτος, ο γάτος του λιμανιού, ο γάτος που ήταν μαύρος και πελώριος και χοντρός.

« Η ιστορία του γάτου που έμαθε σε έναν γλάρο να πετάει»

Λουίς Σεπούλβεδα

Βιβλιογραφία

Cole, J. (2016). Losing touch: a man without his body. Oxford University Press.
McNeill, D., Quaeghebeur, L., & Duncan, S. (2010). IW-“The man who lost his body”. Handbook of phenomenology and cognitive science, 519-543.
https://bio.libretexts.org/Courses/Manchester_Community_College_(MCC)/BIOL_106%3A_Essentials_of_Anatomy_and_Physiology_(Anzalone)/07%3A_The_Nervous_System_and_Senses
https://blog.oup.com/2016/06/movement-without-touch-ian-waterman/?itm_medium=sidebar&itm_source=trendmd-widget&itm_campaign=OUPBlog&itm_content=OUPBlog_0
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539846/#:~:text=The%20sensory%20system%20is%20the,associated%20receptors%20rapidly%20relay%20information
https://www.sciencedaily.com/releases/2024/03/240321155342.htm
https://www.sciencelearn.org.nz/resources/1892-touch#:~:text=The%20skin%20is%20the%20largest,houses%20receptors%20that%20sense%20touch
https://www.youtube.com/watch?v=X7xOEez75B0
https://www.youtube.com/watch?v=iVaycXJ9ZvU&t=29s
https://mcneilllab.uchicago.edu/pdfs/IW_lost_body.pdf

κετ