Την δεκαετία του 70, η NASA (Εθνική Υπηρεσία Διαστήματος των ΗΠΑ) και η ESA (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος) ξεκίνησαν την συνεργασία τους για την σχεδίαση και κατασκευή του Διαστημικού Τηλεσκόπιου Χαμπλ. Χρειάστηκαν δύο δεκαετίες εντατικής συνεργασίας μεταξύ επιστημόνων, μηχανικών και εργολάβων από πολλές χώρες για να ολοκληρωθεί το Χαμπλ. Στις 24 Απριλίου 1990, όμως, πέντε αστροναύτες στο διαστημικό λεωφορείο Discovery, ξεκίνησαν για μία αποστολή η οποία θα άλλαζε μια για πάντα την εικόνα μας για το Σύμπαν! Έθεσαν σε τροχιά το πολυαναμενόμενο Διαστημικό Τηλεσκόπιο 600 χλμ. πάνω από την επιφάνεια της Γης. Τα τελευταία 30 χρόνια το Χαμπλ μας έχει προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε το Σύμπαν, μας επιβεβαίωσε την ύπαρξη πολλών νέων αντικειμένων και μας διευκρίνισε τον τρόπο λειτουργίας πολλών από τα φαινόμενα που συμβαίνουν στο Σύμπαν.

Οι δυνατότητες που έχει ακόμη και σήμερα μας διαβεβαιώνουν ότι θα μπορούσε να συνεχίσει με αυξανόμενο μάλιστα ρυθμό να μας αποκαλύπτει όλο και πιο πολλά και πιο νέα μυστικά και να διαλευκάνει πολύ περισσότερα αινίγματα του Σύμπαντος. Ακόμη όμως και με τις ως τώρα επιδιορθώσεις που έχει υποστεί από τους αστροναύτες του Διαστημικού Τηλεσκοπίου, το Χαμπλ είναι καταδικασμένο να σταματήσει την λειτουργία του αργά ή γρήγορα. Γι’ αυτό, εδώ και αρκετά χρόνια είχε αρχίσει να δημιουργείται η υποδομή για την κατασκευή και λειτουργία ενός νέου Διαστημικού Τηλεσκοπίου Επόμενης Γενιάς με την ονομασία «Διαστημικό Τηλεσκόπιο Γουέμπ» το οποίο αναμένεται να τοποθετηθεί στο Διάστημα στις 31 Μαρτίου 2021.

Με την αποστολή του Διαστημικού Λεωφορείου «Ατλαντίς» που έγινε από τις 11 έως τις 25 Μαΐου 2009 το περίφημο αυτό τηλεσκόπιο, που έχει χαρίσει στην ανθρωπότητα απαράμιλλες εικόνες από την ιστορική εξέλιξη του Σύμπαντος και των αντικείμενων που το αποτελούν, σώζοντάς το μέχρι τουλάχιστον το 2021, οπότε ο διάδοχός του, το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Νέας Γενιάς «Γουέμπ» θα είναι έτοιμο να εγκατασταθεί στο Διάστημα για να συνεχίσει την αποκάλυψη του Σύμπαντος που άρχισε το Χαμπλ πριν από 30 χρόνια. Λίγο πριν από την αποστολή επιδιόρθωσής του, και με την ευκαιρία της εκατοστής χιλιοστής τροχιάς του γύρω από τη Γη, μάς είχε στείλει ένα ακόμη καταπληκτικό πορτρέτο ενός μικρού τμήματος του Νεφελώματος Ταραντούλα το οποίο βρίσκεται στον γειτονικό μας νάνο γαλαξία Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου σε απόσταση 170.000 ετών φωτός από τη Γη. Πρόκειται για την περιοχή κοντά στο αστρικό σμήνος NGC-2074 όπου νεογέννητα άστρα διαμορφώνουν το όλο νεφελώδες σκηνικό της περιοχής που έχει έκταση 100 ετών φωτός.

Και πράγματι κατά την διάρκεια των τελευταίων 30 ετών το «Χάμπλ» είδε μερικά από τα πιο υπέροχα ουράνια αντικείμενα. Από τα απόμακρα κβάζαρ μέχρι και τους κοντινούς μας πλανήτες οι πληροφορίες και οι φωτογραφίες που μας έστειλε ήταν πραγματικά υπέροχες. Πάρτε για παράδειγμα τις φωτογραφίες από το Νεφέλωμα «Λιμνοθάλασσα» (Μ8) το οποίο βρίσκεται 5.000 έτη φωτός μακριά μας στον αστερισμό του Τοξότη. Οι φωτογραφίες του «Χαμπλ» μας απεκάλυψαν ένα ζευγάρι παράξενων νεφελοειδών «ανεμοστρόβιλων» με μέγεθος πέντε περίπου τρισεκατομμυρίων χιλιομέτρων! Τα νέα αυτά χαρακτηριστικά σχηματίζονται μάλλον με τον ίδιο τρόπο που σχηματίζονται και οι ανεμοστρόβιλοι στη Γη μας. Η μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας που επικρατεί στο νεφέλωμα ανάμεσα στη θερμή επιφάνεια και το ψυχρό εσωτερικό υποχρεώνει τα υλικά των χαρακτηριστικών αυτών να δημιουργήσουν την παράξενη σπειροειδή μορφή τους. Στην ίδια φωτογραφία παρατηρήθηκαν και διάφορα άλλα μικροσκοπικά σφαιρίδια υλικών, που ονομάζονται Σφαιρίδια Μποκ, καθώς και μέτωπα ακτινοβολιών, ιονισμένα αέρια, δακτύλιοι και πίδακες.

Αυτού του είδους τα νεφελώματα που βρίσκονται διασκορπισμένα στο εσωτερικό του Γαλαξία μας και των άλλων γαλαξιών, είναι οι τόποι της γέννησης των άστρων και αποτελούν τα φυσικά εργαστήρια των αστροφυσικών στην προσπάθειά τους να μελετήσουν τη γέννηση και την εξέλιξη των άστρων στα πρώτα στάδια της ζωής τους. Ένα τέτοιο νεφέλωμα με διάμετρο πολλών ετών φωτός και κάτω από ορισμένες συνθήκες διασπάται, ενώ η θερμοκρασία στο κέντρο του αρχίζει σταδιακά να αυξάνει εκπέμποντας τεράστιες ποσότητες υπέρυθρης ακτινοβολίας. Όταν η θερμοκρασία αυτή φτάσει τα δέκα εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου αρχίζουν οι πυρηνικές αντιδράσεις που μετατρέπουν το υδρογόνο σε ήλιο σηματοδοτώντας έτσι τη γέννηση ενός νέου άστρου.

Ένας από τους στόχους λοιπόν του Διαστημικού Τηλεσκόπιου είναι να ανακαλύψει σε τέτοια νεφελώματα την ύπαρξη αντικειμένων τα οποία θα ταίριαζαν στις θεωρητικές μας υποθέσεις για την γέννηση των άστρων. Έτσι τα τελευταία χρόνια με τη βοήθεια του «Χαμπλ» μας δόθηκε η ευκαιρία να παρατηρήσουμε από “κοντά” τα θεαματικά πρώτα βήματα της γένεσης χιλιάδων νέων άστρων. Οι φωτογραφίες που πήραμε από το Μεγάλο Νεφέλωμα του Ωρίωνα, που βρίσκεται σε απόσταση 1.500 ετών φωτός από ‘μας, μας δείχνουν μια λεπτομερέστατη περιοχή του με διάμετρο 2,5 ετών φωτός, καθώς επίσης και διάφορα πρώτο-άστρα στα αρχικά στάδια της γέννησής τους.

Παρ’ όλα αυτά στην περιοχή αυτή έχουν καταγραφεί 500 περίπου άστρα, πολλά από τα οποία εμφανίζονται για πρώτη φορά, και πάνω από 150 αέριοι δίσκοι υλικών που κρύβουν μέσα τους, σαν κοσμικά κουκούλια, τα έμβρυα νέων άστρων. Για πρώτη φορά βλέπουμε από “κοντά” άστρα τόσο νεαρής ηλικίας τα οποία μας παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για να κατανοήσουμε τις εξελικτικές διαδικασίες που συμβαίνουν στα πρώτα στάδια της άστρο-γένεσης. Οι εικόνες αυτές μας δίνουν τις πιο λεπτομερείς πληροφορίες που είχαμε μέχρι τώρα για τη δημιουργία των πρώτο-πλανητικών δίσκων αερίων και σκόνης από τους οποίους γεννιόνται τ’ άστρα. Οι πρώτο-αστρικοί αυτοί δίσκοι καταλαμβάνουν περιοχές που δεν υπερβαίνουν σε μέγεθος το ½ του Ηλιακού μας Συστήματος.

Ακόμη πιο θεαματικές όμως είναι οι πληροφορίες που πήραμε από το Νεφέλωμα Αετός (Μ16) στον αστερισμό του Όφη. Οι φωτογραφίες τις οποίες πήρε το Χαμπλ τον Νοέμβριο του 1995 μας δείχνουν ένα σμήνος 100 περίπου άστρων που λαμπυρίζει έντονα αφού μερικά απ’ αυτά είναι πολύ μεγαλύτερα από τον Ήλιο μας. Το λαμπρότερο από τ’ άστρα αυτά λάμπει με την ένταση 100.000 ήλιων και έχει θερμοκρασία που φτάνει τους 50.000 βαθμούς Κελσίου. Τα νεαρά άστρα του νεφελώματος αυτού εκπέμπουν έντονη υπεριώδη ακτινοβολία με αποτέλεσμα την υπερθέρμανση των εξωτερικών του στρωμάτων που με την πάροδο των χιλιετιών το αναγκάζει να “εξατμίζεται”. Στο εσωτερικό του νεφελώματος η πυκνότητα είναι τόσο μεγάλη ώστε η βαρύτητα που επικρατεί εκεί οδηγεί τα αέρια σε κατάρρευση και στη δημιουργία όλο και πιο μικρών αέριων συγκεντρώσεων. Η συνεχής προσθήκη κι άλλων υλικών στις συγκεντρώσεις αυτές τις αναγκάζει να συμπιέζονται συνεχώς από το ίδιο τους το βάρος μέχρις ότου τελικά αρχίσει η έναρξη των θερμοπυρηνικών αντιδράσεων στο κέντρο τους που σηματοδοτούν τη γέννηση νέων άστρων.

Μερικά όμως από τα σφαιρίδια αερίων του Μ16 αντιμετωπίζουν ένα βασικό πρόβλημα. Οι επιστήμονες που τα μελετούν τα έχουν ονομάσει «ΑΒΓΑ» ή “Εξατμιζόμενα Αεριώδη Σφαιρίδια», που περιέχουν στο εσωτερικό τους τα έμβρυα αστρικών νεογνών, τα οποία όμως σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια από σήμερα ίσως αποδειχθούν τελείως κλούβια. Γιατί η “φωτοεξάτμιση” που παρατηρείται από την έντονη υπεριώδη ακτινοβολία των εξωτερικών άστρων μπορεί να παγώσει τις διαδικασίες γένεσής τους, αφού με την διαδικασία αυτήν ελαττώνονται τα υλικά του νεφελώματος που τροφοδοτούν τα άστρα αυτά. Στις φωτογραφίες των “κοσμικών αβγών” του Αετού τα διάφορα σφαιρίδια βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια της εξέλιξής τους δίνοντάς μας έτσι τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε για πρώτη φορά τις διαδικασίες που συμβαίνουν στα στάδια που προηγούνται και μέχρι τη γέννηση των άστρων.

Σήμερα το «Χάμπλ» είναι μέρος της συνεχιζόμενης αναζήτησής μας να κατανοήσουμε το Σύμπαν. Οι φωτογραφίες που συνεχίζει να στέλνει μας δημιουργούν ένα απέραντο συναίσθημα θαυμασμού. Και οι ανακαλύψεις που περιλαμβάνονται στις φωτογραφίες του «Χάμπλ» δεν είναι παρά απλές ενδείξεις όλων όσων θα μπορέσουμε να μάθουμε στο μέλλον για ‘μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει. Τα μάτια του «Χάμπλ» είναι τα μάτια ολάκερης της ανθρωπότητας, και καθένας από ‘μας έχει παίξει κάποιον ξεχωριστό ρόλο στις νέες αυτές ανακαλύψεις: γιατί αιώνες ονείρων, δεκαετίες σχεδιασμών και μια παγκόσμια τεχνολογική προσπάθεια επιτρέπουν σ’ όλα αυτά τα όνειρα να γίνουν πραγματικότητα, ανοίγοντας έτσι σε όλους μας ένα πραγματικό ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ.

π