Στις 2 Νοεμβρίου του 1917 το τηλεσκόπιο Hooker του Αστεροσκοπείου Mount Wilson στην Καλιφόρνια, είδε το «πρώτο του φως», πήρε δηλαδή την πρώτη του αστρονομική εικόνα. Το θρυλικό αυτό τηλεσκόπιο χρησιμοποιήθηκε από τον Αμερικανό αστρονόμο Edwin Hubble για τις ιστορικές του παρατηρήσεις, με τις οποίες απέδειξε ότι υπάρχουν και άλλοι γαλαξίες εκτός από τον δικό μας και ότι το Σύμπαν διαστέλλεται, αλλάζοντας για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε το Σύμπαν και την θέση μας σ’ αυτό.

Μέχρι το πρώτο σχεδόν τέταρτο του 20ού αιώνα, οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούσαν ότι ο Γαλαξίας μας είναι ο μοναδικός που υπάρχει στο Σύμπαν, μία θεώρηση που πάντως είχε αρχίσει ήδη να αμφισβητείται με την ανακάλυψη ορισμένων δυσδιάκριτων «νεφελωμάτων», με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα το Μεγάλο Νεφέλωμα της Ανδρομέδας. Πραγματικά, ένα από τα μεγάλα και αναπάντητα τότε αστρονομικά ερωτήματα ήταν το εξής: τα νεφελώματα αυτά ανήκαν άραγε στον Γαλαξία μας ή μήπως ήταν ανεξάρτητοι γαλαξίες σε μεγάλες αποστάσεις από τον δικό μας;

Χρησιμοποιώντας το τηλεσκόπιο Hooker, αλλά και μία νέα τεχνική υπολογισμού αστρονομικών αποστάσεων που είχε αναπτύξει η Henrietta Leavitt (1868–1921), ο Hubble απέδειξε οριστικά ότι η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι η δεύτερη. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής του Hubble δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στην εφημερίδα New York Times στις 23 Νοεμβρίου του 1924, ενώ παρουσιάστηκαν στην αστρονομική κοινότητα στην συνεδρίαση της Αμερικανικής Εταιρίας της Αστρονομίας την 1η Ιανουαρίου του 1925.

Ο Hubble κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό, υπολογίζοντας αρχικά την απόσταση του «νεφελώματος» της Ανδρομέδας με την μέθοδο της Leavitt, και αποδεικνύοντας ότι αυτή είναι μεγαλύτερη ακόμη κι από το μέγιστο εύρος του Γαλαξία μας που ήταν αποδεκτό εκείνη την εποχή. Η μελέτη του Hubble, δηλαδή, αποδείκνυε ότι η Ανδρομέδα βρίσκεται πολύ μακριά μας, ώστε να θεωρείται ότι αποτελεί μέρος του Γαλαξία μας, και ότι στην πραγματικότητα είναι ένας διακριτός γαλαξίας. Επαναλαμβάνοντας τις μετρήσεις αυτές και σε άλλα νεφελώματα, ο Hubble απέδειξε ότι κι αυτά είναι εντέλει ανεξάρτητοι γαλαξίες, σε μεγάλες αποστάσεις από τον Γαλαξία μας.

Πέντε χρόνια αργότερα, ο Hubble προσέφερε στην διεθνή επιστημονική κοινότητα και την πρώτη (ή μήπως την δεύτερη;), τεκμηριωμένη με την αστρονομική παρατήρηση, απόδειξη ότι το Σύμπαν όντως διαστέλλεται. Σύμφωνα, δηλαδή, με την μελέτη του Hubble, που δημοσιεύθηκε το 1929, οι γαλαξίες απομακρύνονται από εμάς με ταχύτητες ανάλογες της απόστασής τους. Οι θεωρητικές μελέτες των Friedman και Lemaitre, σύμφωνα με τις οποίες το Σύμπαν είχε μια αρχή και έκτοτε διαστέλλεται και ψύχεται διαρκώς, επιβεβαιώθηκαν, και λίγο αργότερα ο ίδιος ο Αϊνστάιν αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι η επιμονή του σ’ ένα στατικό σύμπαν ήταν η μεγαλύτερη γκάφα της ζωής του.

Αξίζει να προσθέσουμε εδώ ότι ο Lemaitre είχε καταλήξει περίπου στο ίδιο συμπέρασμα με τον Hubble δύο χρόνια νωρίτερα, ωστόσο η σπουδαία του ανακάλυψη δεν έγινε ευρέως γνωστή γιατί είχε δημοσιευθεί στα Γαλλικά σε ένα άσημο επιστημονικό περιοδικό του Βελγίου. Παρολ’ αυτά, η σχετική μελέτη μεταφράστηκε από τον ίδιο τον Lemaitre και δημοσιεύθηκε στο Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (MNRAS) το 1931, χωρίς όμως τα επίμαχα αποσπάσματα που αναφέρονταν στην διαστολή του Σύμπαντος.

Το γεγονός ότι οι παράγραφοι έλειπαν από το μεταφρασμένο έγγραφο ήταν γνωστό (αν και όχι ευρέως) από το 1984 και έδωσε το έναυσμα για μια θεωρία συνομωσίας, ότι δηλαδή «κάποιοι» τις έκοψαν σκόπιμα. Για παράδειγμα, άλλοι υποστήριζαν ότι τις έκοψαν για τους δικούς τους λόγους οι επιμελητές του περιοδικού MNRAS, ενώ άλλοι θεωρούσαν ότι ο ίδιος ο Hubble απαίτησε την λογοκρισία της μελέτης του Lemaitre για να εξαλείψει κάθε αμφιβολία ότι ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε την διαστολή του Σύμπαντος. Αυτές οι θεωρίες, ωστόσο, απορρίφθηκαν οριστικά χάρη στον αστροφυσικό Mario Livio. Εξετάζοντας ενδελεχώς την σχετική αλληλογραφία της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας, τα πρακτικά των συνεδριάσεών της, καθώς και υλικό από το αρχείο Lemaître, ο Livio ανακάλυψε ότι ο ίδιος ο Lemaître παρέλειψε για τους δικούς του λόγους τα αποσπάσματα αυτά, όταν μετέφρασε την εργασία στα αγγλικά.

Τι σημαίνει, όμως, όταν λέμε ότι το Σύμπαν διαστέλλεται και πώς ακριβώς κατόρθωσε ο Hubble να το αποδείξει; Εάν όντως το Σύμπαν διαστέλλεται, γιατί κάποιοι γαλαξίες συγκρούονται μεταξύ τους; Δεδομένου ότι οι περισσότεροι γαλαξίες απομακρύνονται από εμάς, γιατί η Γη δεν βρίσκεται στο Κέντρο του Κόσμου, όπως θεωρούσαν χιλιάδες χρόνια πριν οι αρχαίοι λαοί; Αυτά είναι λίγα μόνο από τα ερωτήματα που διαπραγματεύεται η ψηφιακή παράσταση του Ευγενιδείου Πλανηταρίου Το Κέντρο του Κόσμου: από το Γεωκεντρικό σύστημα στην διαστολή του Σύμπαντος. Από την αρχαία Βαβυλώνα στην αρχαία Ελλάδα και από το Ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου στην διαστολή του Σύμπαντος, η παράσταση αυτή εξιστορεί την συναρπαστική εξέλιξη των ιδεών μας για την θέση της Γης και κατά συνέπεια του ανθρώπου στο Σύμπαν.

Για περισσότερες πληροφορίες, μπορείτε να διαβάσετε ή και να «κατεβάσετε» το βιβλίο της παράστασης με τίτλο Το κέντρο του Κόσμου: από το γεωκεντρικό σύστημα στην διαστολή του Σύμπαντος, στον ακόλουθο σύνδεσμο:

to-kentro-tou-kosmou_web-corr.pdf (eef.edu.gr)

Φωτογραφία: Ο Edwin Hubble, παρατηρώντας με το τηλεσκόπιο Hooker

Credit: The Observatories of the Carnegie Institution for Science

π